Palani Fakataumu‘a-Pau ki he ‘Ātakaí

‘Oku fokotu‘u atu ‘i he Palani Fakataumu‘a-Pau ki he ‘Ātakaí [PDF, 1.1 MB] ‘a homau ngaahi fatongia ki he ‘ātakaí, mo e ngaahi ngāue kuo palani ‘o fakataumu‘a ki hono langa hake ‘a e fe‘inasi‘aki ‘i hono mahino‘i ‘o e ngaahi me‘a ‘oku mau fakamu‘omu‘a ke leva‘i lelei ke tu‘uloá. ‘Okú ne fakaai ha taumu‘a mahino ki he feitu‘u ‘oku totonu ke hu‘u ki ai ‘a homau ivi ngāué, pea mo e ngaahi sitepu ‘oku fiema‘u ke mau a‘usia ai ‘a ‘emau ngaahi taumu‘a ki he ‘ātakaí, lolotonga iá ‘oku tokangaekina ‘a e mahu‘inga ‘o e fengāue‘aki fakataha mo homau ngaahi hoa ngāué, kau kasitomaá mo e ngaahi komiunitií ke fakahoko atu ‘a e ngaahi ola ko ‘ení.

‘Oku pukepuke ‘a ‘emau palani fakataumu‘a-paú ‘e ha tefito‘i fakakaukau ‘e tolu:

1. Fakapapau‘i ‘oku fakahoko ‘a hono fakafehikitaki holo ‘o ‘emau kau kasitomaá mo e ngaahi komiunitií ‘i ha founga ‘oku potupotu-tatau mo totonu
2. Poupou lelei ki he ngaahi faka‘amu ‘a e Kakai Maulí ki he leva‘i lelei ke tu‘uloá ‘i he ngaahi feitu‘u ‘oku nau fie nofo aí
3. Faka‘aonga‘i lelei ‘a e ngaahi faingamālie ‘oku ma‘ú tupu meí he tu‘unga lahi mo e tu‘unga ‘o e Kāinga Ora ‘i he sekitoa langá mo hono langa fakalakalaka ‘o e ngaahi konga kelekelé/‘apí.

‘I hono fakahoko atu ‘o e ngaahi tefito‘i fakakaukau ko ‘ení, ‘oku mau taumu‘a ai ke a‘usia ha ngaahi ola tefito ‘e fā:

1. Faka‘ehi‘ehi mei hono fakatupu ‘o ha ngaahi kasa kona pe fakahoko ha ngaahi tu‘utu‘uni ‘e iku mei ai hano fakatupu ‘e ha ni‘ihi kehe ha ngaahi kasa kona (kau ai ‘a hono liliu atu ‘o ‘emau ngaahi fale nofo‘angá, ngaahi nāunau ngāué mo e ngaahi fakahoko ngāué ki ha tu‘unga ‘oku ‘ikai ai ke nau tukuange atu ha ngaahi kasa kona).
2. Faka‘aonga‘i fakalelei mo fakapotopoto‘aki ‘a ‘emau ngaahi koloá tautautefito ki hono fakasi‘isi‘i ‘a hono ngāue‘aki ‘o e vaí, veve ‘oku tupu meí he ngaahi nāunau langa ‘oku faka‘aonga‘í, poupou ki he liliu atu ki he tu‘unga faka‘ekonōmika ‘oku vilo takai ai ‘a e nāunau ‘e toe ala faka‘aonga‘í (circular economy).
3. Fakatupulekina ‘a e ‘ātakai fakanatulá ‘aki ‘a hono fakafokifoki ‘o e ngeia mo e ‘elito ‘o e kelekelé/fonuá mo e vaitafé, ‘o fakatokanga‘i ai kapau ‘e ‘ikai ma‘ui‘ui ‘a e kelekelé/fonuá, ‘e ola tamaki ai ‘a e tapa kotoa ‘o e tu‘unga lelei ‘a e kāingá.
4. Holoki hifo ‘a e ngaahi fakatamaki ‘oku ala hoko tupu meí he feliliuaki ‘a e ‘eá ke fakasi‘isi‘i ‘a e ngaahi ola tamaki meí he tu‘unga ‘o e ‘eá ki homau ngaahi ‘apí, kau kasitomaá mo e ngaahi komiunitií, kau ai ‘a hono malu‘i ‘o e ngaahi ‘apí mo e kelekelé/fonuá.

Ko ‘emau ngaahi tefito‘i nga‘unu lalahi ‘e 10

Ko e ngaahi nga‘unu fakataumu‘a-pau ko ‘ení ko ha hala fononga ia ki hono a‘usia ‘o e ngaahi ola tefito ‘i he‘emau ngaahi ngāue fakalakalaka ‘i he kotoa ‘o ‘emau kautahá, ngaahi fale nofo‘angá mo e ngaahi langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló. Ko hono toe mahu‘ingá, he ko e ngaahi fuofua nga‘unu ‘e tolú ‘oku tokanga lahi ia ki he ngaahi me‘a fakalotofalé, ke fakapapau‘i ‘oku fakatoka loloto ‘a e ‘ilo ki he leva‘i lelei ke tu‘uloá mo e tūkunga ‘o e ‘eá ‘i he uho ‘o ‘emau ngaahi ngāué mo ‘emau ngaahi founga faitu‘utu‘uni tefitó.

Fakaekautahá

1. Fakatoka ‘a hono leva‘i ‘o e ngaahi fakatamaki ‘oku ala fakatupu ‘e he feliliuaki ‘a e ‘eá ki he founga faitu‘utu‘uní
Fakatoka ‘a e ngaahi fakatamaki ‘oku ala hoko ‘i he lolotonga ní mo e kaha‘ú ki he‘emau faitu‘utu‘uni ki he langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló, langá mo e ‘inivesí, ‘o fakakaukau ai ‘a e me‘a ke langá mo e feitu‘u ‘oku fakahoko ai ‘a e langá.

2. Fakatoka ‘a hono holoki hifo ‘o e nānunga ‘o e feliliuaki ‘a e ‘eá ki he founga faitu‘utu‘uní
Līpooti atu ‘a e ngaahi uesia meí he kāponi ‘oku mao atu ki he ‘eá meí he ngaahi pepa faitu‘utu‘uni tefito kotoa pē pea mo kamata‘i fakalotofale ‘a hono fakamahu‘inga‘i fakapa‘anga ‘o e kāponi kuo mao atú ko ha me‘angāue ia ke a‘usia ai ‘emau tāketi ki hono fakasi‘isi‘i ‘o e mao atu ‘a e kāponí.

3. Lisi ‘o e ngaahi nāunau ‘oku nau tukuange atu ‘a e kāponí pea mo e ngaahi palani ki hono holoki hifo ‘o e kasa ‘oku tukangé
Kamata‘i ‘o ha lisi ‘o e ngaahi nāunau ‘oku nau tukuange atu ‘a e kāponí ke a‘u ki he ngata‘anga ‘o honau ‘aongá pea mo e ngaahi palani ki hono holoki hifo ‘o e mao atu ‘a e kāponí ke fenāpasi mo e ngaahi fiema‘u ‘a e Pule‘angá pea mo ha tāketi ko e 1.5°C ki he‘emau ngaahi ngāue fakaekautahá, ki he ngaahi fale nofo‘angá pea mo e langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló.

Fale Nofo‘angá

4. Ngaahi fale ‘oku ‘ikai ke nau tukuange ha kāponi
Hoko‘i atu ‘a e polokalama ki he ngaahi fale ‘oku ‘ikai ke nau tukuange ha kāponí ke fakakakato ‘a e ngaahi tāketi ki hono holoki hifo ‘o e mao atu ‘a e kāponí pea fakavave‘i ‘a hono fakalelei‘i ‘o e faifatongiá ‘i he sekitoá fakalūkufua. 

5. Ma‘u‘anga ivi fakaenatulá
Fakatokanga‘i ‘a e faingamālie ki hono fakatupu ‘o e ma‘u‘anga ivi fakaenatulá ‘i homau ngaahi fale nofo‘anga ma‘á e kakaí, ke lava fakatou‘osi ai ‘a hono holoki hifo ‘o e mao atu ‘a e kāponí pea mo hono tokonia ‘a e faingata‘a‘ia fakapa‘anga ‘a ‘emau kau kasitomaá ‘i he totongi mo‘ua ki he ma‘u‘anga iví. 

6. Fakasi‘isi‘i ‘o e veve ‘oku fakatupu meí he langá mo hono fakama‘a/faka‘ata‘atā ‘o e konga kelekele fai‘anga langá
Fokotu‘utu‘u ‘o ‘emau ngaahi koloá, ngaahi ngāue ki hono fakama‘a ‘o e ngaahi konga kelekele fai‘anga langá mo e ngaahi ngāue monomonó ‘i ha founga ‘e fakasi‘isi‘i ai ‘a e vevé pea mo fakatolonga ai ‘a e ngaahi koloa mo e nāunau ke toe faka‘aonga‘í ke poupou ki he tokanga ‘a e pule‘angá ‘i he‘ene ngaahi potungāué ke nga‘unu atu ki ha founga faka‘ekonōmika vilo takaí/toe faka‘aonga‘í.

Langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló

7. Langa fakalakalaka ‘i he feitu‘u ‘i koló mo e nāunau fakakolo ‘oku si‘isi‘i ai ‘a e kāponí
Ko hono palani‘i ‘o ‘emau ngaahi langa fakalakalaká ke nau holoki hifo ‘a e ‘uli meí he kāponí, fakalahi ‘a e tu‘unga mālohi/matu‘uaki ‘o e ngaahi ha‘aha‘a ‘o e ‘eá pea mo toe fakaakeake ‘a e ngaahi fa‘unga mo‘ui ‘i natulá. Holoki hifo ‘a e ngaahi uesia meí he kāponi ‘i he ngaahi nāunau ‘oku mau fiema‘u mo fakatupu mei he‘emau ngaahi langa fakalakalaká. 

8. Nga‘unu ‘i he founga fefononga‘akí
Poupou atu ki he ngaahi komiunitií ke nau liliu atu ki ha ngaahi founga fefononga‘aki kehe ‘oku mā‘ulalo ‘a e kāponi ‘oku tukuange mei aí.

9. Ngaahi vaotā ‘i he ngaahi ‘ātakai ‘i koló
Toe fakafehokotaki ‘a e ngaahi komiunitií ki he ‘ātakai takatakai ‘iate kinautolú pea mo poupou atu ki hono toe fakaakeake ‘o e ‘ātakaí ‘o ‘i ai ‘a e tokanga ki hono langa hake ‘o e vaotā ‘i he ngaahi ‘ātakai ‘i koló.

10. Toe fakafokifoki mai ‘a e ‘elito ‘o e ngaahi vaitafé
Palani‘i ‘o e ngaahi tūkui kaungā‘apí ke toe fakafokifoki ‘a e ngaahi halanga vaí mo e fehokotaki ‘a e fonuá mo e vaí, pea mo fakasi‘isi‘i hifo ‘a e kele/‘one ‘oku hū atu ki he ngaahi halanga vaí.

Fakamatala lahi ange

Lau ha fakamatala lahi ange ki he founga ‘o ‘emau langa ‘o ha ngaahi ‘api mo e ngaahi komiunitī ‘oku nau matu‘uaki ‘a e tu‘unga kehekehe ‘o e ‘eá.